ΣΤΟΝ ΡΟΥ ΤΟΥ ΗΡΙΔΑΝΟΥ

ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΤΑ ΠΥΛΕΣ ΤΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ.ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ Η ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΜΠΟΥΜΠΟΥΝΙΣΤΡΑΣ

Ρειν τα όλα του ποταμού δίκην

Σε μια πόλη όπου όλοι οι δρόμοι είναι ασφαλτοστρωμένοι με άχαρες πολυκατοικίες γκριζες από το καυσαέριο, άναρχα οικοδομημένες, με τον Ιλισό και Κηφισό , δύο από τα ποτάμια της Αττικής μπαζωμένα, ό τρίτος ποταμός της , ο Ηριδανός επιμένει να ρέει με το αρχαίο του κελάρισμα υπόγεια, και φανερώνεται ξανά στον Κεραμεικό. Ο Ηριδανός συνεχίζει να υπάρχει σιωπηλά κάτω από τόνους τσιμέντου και ασφάλτου.

Ο ποταμός πήρε το όνομα Ηριδανός γιατί περνούσε μέσα από τα «ηρία», δηλ. τους τάφους. Οι άνθρωποι συνήθιζαν να θάβουν τους νεκρούς στις όχθες του και στη γύρω περιοχή του Κεραμεικού.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Θεογονία)ήταν γιός του Ωκεανού και της Τηθύος και είχε τις εκβολές του στον Ωκεανό, στο δυτικό άκρο της Ευρώπης.

“ Οταν ο Δίας αναγκάστηκε να κεραυνοβολήσει το Φαέθωνα, γιό του θεού Ήλιου και της Κλυμένης, το άψυχο σώμα του έπεσε στον Ηριδανό. Οι κόρες του Ήλιου θρήνησαν τον θάνατο του αδελφού τους στις όχθες του ποταμού, ώσπου μεταμορφώθηκαν σε λεύκες. Τα δάκρυά τους καθώς έσταζαν από τα δέντρα γίνονταν κεχριμπάρι. Οι θεοί τις λυπήθηκαν και μαζί με τον Φαέθωνα τις ανέβασαν στον ουρανό, όπου έγιναν αστέρια”.

Σύμφωνα με τον Στράβωνα, οι πηγές του Ηριδανού ποταμού βρίσκονταν κοντά στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού, απέναντι από τις πύλες του Διοχάρους, όπου βρίσκεται και η Πάνοπος κρήνη. Κατά τους προϊστορικούς χρόνους ο Ηριδανός έρρεε εκτός της κατοικημένης περιοχής.

Ο Πλάτων αναφέρει ότι ο Ηριδανός και ο Ιλισός οριοθετούσαν την πόλη Αθηνών από βορρά και νότο, αποτελώντας βασικό άξονα ρυμοτομίας.

Οσο ο πληθυσμός αυξανόταν, η επέκταση του οικισμού προς το βορρά και τη δύση καθορίστηκε απο την παρουσία του ποταμού.

Η ροή του ήταν συνεχής και αυξανόταν με τις μεγάλες βροχές. Καθώς μάλιστα δεχόταν νερά από την Ακρόπολη τον Άρειο Πάγο και την Πνύκα,  συχνά άλλαζε κοίτη και πλημμύριζε με αποτέλεσμα η περιοχή του Κεραμεικού να βαλτώνει. Σε εκείνο το σημείο έρρεε ανεξέλεγκτα υποδεικνύοντας τη θέση των τάφων ανάλογα με τις αλλαγές  στη ροή του. Η ανάγκη για την διευθέτηση της κοίτης του και την αποστράγγιση των νερών ήταν επιτακτική.

Για πρώτη φορά  τo 478 π.Χ. με την κατασκευή του Θεμιστόκλειου τείχους, η κοίτη του ποταμού κτίστηκε. Ο Ηριδανός καλύφθηκε «ένθεν του τείχους», δηλαδή νοτίως της σημερινής οδού Βουλής.  Η κοίτη οριοθετήθηκε από μεγάλους κροκαλοπαγείς λίθους, ενώ δύο μονοπάτια, βόρεια και νότια, όριζαν την οικοδομική γραμμή για τα κτίρια που άρχισαν να οικοδομούνται και από τις δύο πλευρές. Επιπλέον, γέφυρες διαμορφώθηκαν στα σημεία όπου ο ποταμός διασταυρωνόταν με τις μεγάλες οδικές αρτηρίες. Ο Ηριδανός έβγαινε από την πόλη από ειδικά διαμορφωμένο άνοιγμα στο τείχος, βόρεια της Ιεράς Πύλης και κυλούσε ανάμεσα στα ταφικά μνημεία, παράλληλα σχεδόν με την  Ιερά Οδό περίπου έως το ύψος της σημερινής οδού Πειραιώς. Έρρεε νότια ώσπου ενωνόταν με τον Ιλισό εκβάλλοντας τελικά στο Φαληρικό Δέλτα.

Ο Παυσανίας λέει ότι τα νερά του ήταν τόσο ακάθαρτα ώστε και αυτά ακόμη τα κοπάδια των ζώων που έβοσκαν στη περιοχή τα απέφευγαν ενώ ο Καλλίμαχος στο μη σωζόμενο σύγγραμμά του «Συναγωγή ποταμών» έγραφε «Γελάν ούτως θαρρεί γράφων τάς τών Αθηναίων παρθένους αφύσεσθαι καθαρόν γένος Ηριδανοίο, ού καί τά βοσκήματ’ απόσχοντ’ άν». (Θ,α 19) δηλ. άξιος γέλιου είναι αυτός που έγραψε ότι οι κόρες των Αθηναίων αντλούσαν καθαρό νερό από τον Ηριδανό, τον οποίον ούτε τα ζώα που έβοσκαν εκεί δεν πλησίαζαν.

Ο εγκιβωτισμός της κοίτης  και η κάλυψη τμήματος της πορείας του αποτέλεσε ένα υδραυλικό έργο πρωτοποριακό για την εποχή του, αλλά ήδη απο τα ρωμαϊκά χρόνια ο Ηριδανός άρχισε να αφανίζεται απο την Αττική γη . Η θέση του υπήρξε θέμα συζήτησης για αιώνες: «Μάτην εζήτησα παρά των ημετέρων αρχαιολόγων να μοι υποδείξωσι πού έρρεε το προσφιλές εις τας Αθηναίας παρθένους πολύ και καλόν ύδωρ του Ηριδανού», εξιστορούσε ο Εμμανουήλ Ροΐδης, το 19ο αι.

Η πορεία του πρόσφατα αποκαλύφθηκε και διασαφηνίστηκε χάρη στις ανασκαφές που διενεργήθηκαν στο πλαίσιο των έργων του μετρό. Σε αρκετά σημεία των σταθμών διατηρούνται, υπόγεια, ορατές οι ενδείξεις της ύπαρξής του. Σήμερα ο Ηριδανός, είναι ορατός μόνο στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, όπου συντηρεί ένα μοναδικό οικοσύστημα για το ιστορικό κέντρο της Αθήνας.

Οι ανασκαφές του ΜΕΤΡΟ έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα όλων των εποχών. Η περιοχή αυτή, που βρισκόταν εκτός των τειχών, ως τα χρόνια του Αδριανού, ήταν μια ειδυλλιακή τοποθεσία με άφθονα ύδατα˙στα Νότια , στη θέση της Βουλής μέχρι το 1836 έρεε ο Ιλισός ενώ κάτω από τη σημερινή πλατεία του Αγνώστου Στρατιώτη διέρχεται ο Ηριδανός. Το γεγονός αυτό υπαγόρευε την ύπαρξη διαφόρων χρήσεων της περιοχής, όλες σχετιζόμενες με το νερό: οι ανασκαφείς -εκτός από το διαχρονικά χρησιμοποιούμενο παρόδιο νεκροταφείο- εντόπισαν χυτήρια του 5ου αι. π.Χ., μεγάλο ύστερο ρωμαϊκό συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις, τμήματα του Πεισιστράτειου και του ρωμαϊκού υδραγωγείου, το υδρευτικό δίκτυο της τουρκοκρατίας αλλά και ένα από τα αρχαία Γυμνάσια των Αθηνών, το λεγόμενο Λύκειο, που σχετίζεται με τον Αριστοτέλη. Η ορμή που εξασφάλιζε το ποτάμι κατεβαίνοντας από τον Λυκαβηττό διαπιστώθηκε, επίσης, στις ανασκαφές με την παρουσία μικροκοιτών δίπλα στην κεντρική κοίτη ενώ δεν πρέπει να είναι τυχαίο πως, μεταγενέστερα, η κρήνη που βρισκόταν στη συμβολή Όθωνος & Αμαλίας ονομάζονταν Μπουμπουνίστρα, λόγω του θορύβου που προκαλούσαν τα νερά.

Η Πύλη της Μπουμπουνίστρας ή μεσογείτικη πόρτα ήταν μια πύλη στα ανατολικά τείχη της Αθήνας κοντά στην Πύλη του Αδριανού, εκεί που σήμερα βρίσκεται η γωνία της λεωφόρου Αμαλίας με την οδό Όθωνος, στην Πλατεία Συντάγματος. Έδινε πρόσβαση προς τα χωριά που βρίσκονται στα Μεσόγεια και προς την Κηφισιά, την Πεντέλη και τον Μαραθώνα. Ήταν κατασκευασμένη από τρεις μαρμάρινους λίθους ενός αρχαίου υδραγωγείου και έφερε λατινική επιγραφή. Ήταν μία από τις επτά πύλες στα τείχη ύψους περίπου τριών μέτρων και πάχους 30 εκατοστών που περιέβαλαν την πόλη. Η ανέγερση του τείχους που διήρκεσε 75 ημέρες χρονολογείται το 1780 περίπου, επί διοίκησης Χασεκή πασά, και έγινε με σκοπό την άμυνα εναντίον των επιδρομών των Τουρκαλβανών.

Το όνομα Μπουμπουνίστρα το πήρε από την ομώνυμη πηγή που βρισκόταν δίπλα της, εντός των τειχών, τα νερά της οποίας μπουμπούνιζαν καθώς κατέβαιναν με ορμή από τους Αμπελόκηπους, ακολουθώντας το υδραγωγείο του Αδριανού.^[1]

(Η ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΠΥΛΗ. Λεγόταν έτσι επειδή οδηγούσε προς τα χωριά των Μεσογείων, την Κηφισιά, το Πεντελικόν και τον Μαραθώνα. Βρισκόταν επί της οδού Αμαλίας, στο ύψος της οδού Όθωνος κοντά στις σκάλες της πλατείας Συντάγματος, απέναντι και λίγο πριν από το Άγνωστο Στρατιώτη. Στο βάθος της Πύλης φαίνεται μια τουρκική βρύση της εποχής. Επειδή το νερό της έτρεχε με θόρυβο, η Πύλη λεγόταν και η Πόρτα της Μπουμπουνίστρας!!!!! Η Πύλη ήταν κατασκευασμένη από τρεις μαρμάρινες στήλες που προέρχονταν από το Αδριάνειον υδραγωγείο. Το τοίχος των Αθηνών επισκευάστηκε εκ νέου το 1778μχ και είχε ύψος 3,50 μέτρα και πάχος ένα μέτρο περίπου. Ήταν μια από τις επτά πύλες του τοίχους των Αθηνών. Αριστερά της εισόδου και σε βάθος 25 περίπου μέτρων, 10 μέτρα κάτω από της σκάλες της Πλατείας Συντάγματος, υπήρχε θαμμένο αρχαίο Κυκλώπειο Μυκηναϊκό τοίχος των Αθηνών [ μια σειρά  τοίχους ] και το οποίο εξαφανίστηκε με τα έργα του Μετρό. )

Η κεντρική κοίτη του Ηριδανού αποκαλύφθηκε εγκάρσια στη λεωφόρο Αμαλίας, στο ύψος της οδού Όθωνος, σε πλάτος που μαζί με τις όχθες του ξεπερνά τα 50μ. Τμήμα της, και μερικά διαφωτιστικά σχέδια, μπορεί να δει κανείς στον υπόγειο σταθμό ΜΕΤΡΟ του Συντάγματος . Το ποτάμι από εκεί έρεε στη θέση της σημερινής  οδού Όθωνος και συνέχιζε στη Μητροπόλεως. Στη συμβολή των οδών Μητροπόλεως & Πεντέλης, μπροστά από τις αρχαίες πύλες του Διοχάρους (Βουλής & Απόλλωνος), θα σχηματίζονταν έλος, γνωστό επιγραφικά ως το «Τέλμα της Αθηνάς», που δημιουργούνταν από την παροχέτευση υδάτων του ποταμού.

Εκεί, και σε μήκος μερικών εκατοντάδων μέτρων, ο ποταμός βοηθάει στην ανάπτυξη σήμερα φτωχής χλωρίδας (υδροχαρές νεροκάλαμο (Phragmites australis) και το ξενικό είδος το Canna edulis), ενώ μέσα στο νερό υπάρχει το μικρό ψάρι κουνουπόψαρο (Gambusia affinis) και πρασινόφρυνοι (είδος βατράχου). Στη γύρω περιοχή υπάρχουν χελώνες και σαύρες, αλλά και θηλαστικά όπως σκαντζόχοιροι και νανονυχτερίδες, ενώ από τα πουλιά έχουν παρατηρηθεί δεκοχτούρες, σταχτάρες, χελιδόνια, σπιτοχελίδονα, κότσυφες, ωχροστριτσίδες, μαυροτσιροβάκοι, μυγοχάφτες, καρακάξες και σπουργίτες. «Ο κύρης μου ο Λασπάς μ’ ανάστησε, σαν μ’ ερωτολαχτάρα έσμιξε με τη Νερορήγισσα στου Ηριδανού τις όχθες…» (Βατραχομυομαχία, στίχ. 19-20, Μεταφρ. Ν. Κοτσελίδης)[2].

ΣΤΕΛΙΟΣ ΛΕΚΑΚΗΣ «ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΗΡΙΔΑΝΟ»

http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=3&lang=gr&CategoryID=7&ArticleID=159